Làng quê bên bờ bắc sông Thu này-ngày xưa có tên sông chợ Củi (Sài Giang)chảy về Cửa Đại (Hội An) nay thuộc xã Điện Phương, thị xã Điện Bàn này vốn là vùng đất một thời vang bóng - Dinh trấn Thanh Chiêm.

Nhà nghiên cứu Phan Khoang (sách “Việt sử xứ Đàng Trong”- NXB Khai Trí, Sài Gòn 1971) nói về sự ra đời của dinh Thanh Chiêm như sau “…Sau khi ở Đông Đô về (1600), Đoan quận công dời Dinh sang phía đông  dinh Ái Tử trước kia, bấy giờ gọi là Dinh Cát, rồi nhân nhận thấy trấn Quảng Nam đất tốt, dân đông , sản vật giàu có, số thuế thu vào nhiều hơn đất Thuận Hóa mà số quân thì cung bằng quá nửa, nên có ý kinh doanh đất này.Hoằng Định năm thứ ba (1602) chúa đi chơi núi Hải Vân, thấy núi non hiểm trở, phán rằng “Chỗ này là đất yết hầu của miền Thuận Quảng”, Chúa lại vượt qua núi xem xét hình thế , sai lập dinh ở xã Cần Húc (sau này là làng Vân Đông kề làng Thanh Chiêm-NV), xây kho tàng, chứa lương thực, rồi sai công tử thứ sáu là Nguyễn Phước Nguyên trấn giữ”

Dinh trấn Quảng Nam hay Thanh Chiêm, người phương Tây thời đó gọi là Cac-ciam hay Dinh ciam-Dinh Chiêm, Kẻ Chiêm, Kẻ Chàm.Tên địa danh gợi nhớ đến tên vùng đất của người Chiêm trước đó.Thanh Chiêm chỉ cách Hội An 6 dặm (gần 9 km) nên rất thuận tiện cho việc kiểm soát xuất nhập khẩu hàng hóa và ngoại thương, cũng như tiện việc giao tiếp với thương nhân nước ngoài thời đó.Thanh Chiêm nằm  ngay trên đường thiên lý Bắc Nam và ngoài thủy lộ chính Thu Bồn, Thanh Chiêm còn nối với Touron (Đà Nẵng) qua sông Vĩnh Điện.

Dinh trấn Thanh Chiêm có vai trò hết sức quan trọng với sự thăng hoa của Hội An phố (Faifo)-nơi có Đại Chiêm hải khẩu-  với chính sách ngoại thương thoáng mở của các chúa Nguyễn như chính sách “trú đông”, “lưu đông” hay cho thương nhân nước ngoài cư trú vô thời hạn, được dựng làng, lập phố có chế độ “tự quản riêng” như trường hợp “Phố Hoa”, “Phố Nhật” ở Hội An.Trong khoảng thời gian từ 1604 đến 1634 số thương thuyền Nhật đến Hội An hiếm tới một phần tư số hương thuyền Nhật cập bến các nước Đông Nam Á.

Dinh trấn Thanh Chiêm được coi là thủ phủ thứ hai ở Đàng Trong sau Thuận Hóa.Vua Gia Long nhận định Thanh Chiêm là “cựu đô” (Kinh đô xưa). Dưới thời các chúa Nguyễn, Thanh Chiêm là nơi thực tập, tập sự việc quản lý, điều hành đất nước của các “thế tử”.Về quân sự, do nằm bên bờ sông lớn, vị trí giao thông thuận lợi giữa miền ngược với miền xuôi, nam với bắc, đất liền và biển nên Thanh Chiên từng là căn cứ thủy quân lớn mạnh từng làm nên chiến thắng khi đánh với hạm đội Hà Lan năm 1644 và với hệ thống kho chứa lớn Thanh Chiêm là cơ sở hậu cần vững chãi của quân Đàng Trong nhờ đó các chúa Nguyễn đánh bại 7 cuộc tấn công lớn của quân Trịnh vào các năm 1627, 1633, 1643, 1648, 1660, 1661, 1672.Thanh Chiêm thực sự là bàn đạp để quân dân người Việt tiến hành cuộc Nam tiến, mở cõi về phương Nam.

Nhưng một thành tựu vô cùng lớn của Thanh Chiêm là về mặt văn hóa. Trục văn hóa Hội An - Thanh Chiêm (sau này là La Qua - với nhà soạn tuồng Nguyễn Hiển Dĩnh) là nơi du nhập đạo Thiên Chúa sớm nhất ở Đàng Trong. Tại Hội An và Thanh Chiêm, từ năm 1621 đến 1625, linh mục Francisco de Pina đã học tiếng Việt, truyền đạo bằng tiếng Việt và dạy cho hai giáo sĩ là Alexandre Rhodes, người Pháp và Antonio Fonte, người Bồ Đào Nha. F. de Pina cũng đồng thời viết hai tài liệu giảng dạy “Phương pháp Latinh hóa tiếng Việt” và “Ngữ pháp tiếng Việt”.

 Thanh Chiêm từng được các vua nhà Nguyễn phục hồi, tái thiết nhưng bất thành. Ngày nay thành cũ không còn do bao biến cố, dâu bể, chiến tranh. Thành cổ chỉ còn những vết tích nền móng như tàu tượng, kho súng, kho lương, phường đúc, gò sứ… tản mác đó đây. Thanh Chiêm còn đó ngôi nhà thờ Phước Kiều, tương truyền xây lại trên nền xưa (nhà thờ Thiên Chúa giáo xây năm 1625, do F. de Pina làm Cha bề trên quản nhiệm trú), làng nghề đúc đồng Phước Kiều, đình làng An Nhơn, chùa Nhơn An, Nhà thờ Bà chúa Tằm tang Đoàn Thị Ngọc và đặc biệt chính diện nhà thờ Tiền hiền, trước trường THCS Nguyễn Du, năm 2007 - kỷ niệm 405 Dinh trấn Thanh Chiêm - văn bia Dinh trấn Thanh Chiêm đã được dân làng dựng khắc. Văn bia có câu: “Xứ Thanh Chiêm xưa là dinh trấn/Hậu cần cho chúa Nguyễn khai cơ/ Đất phương Nam cò bay thẳng cánh/ Phố sông Hoài thuyền đậu buồm giăng/ Cũng do từ Thanh Chiêm khởi phát…”

Với những người ham mê học thuật, những người yêu văn hóa, lịch sử, văn học -Thanh Chiêm chính là quê hương của nhà “Quảng học” quá cố (chữ của nhà sử học Dương Trung Quốc) nhà văn Nguyễn Văn Xuân.

Thanh Chiêm-một điểm đến kỳ thú

Như đã miêu thuật, Thanh Chiêm nằm trên tuyến du lịch Hội An - Mỹ Sơn bằng con đường lộ dọc sông Thu Bồn (còn có tên sông Chợ Củi) từ Thanh Hà (Hội An) đến Điện Phương (Điện Bàn).Gần 10 năm trước-nhân kỷ niệm 405 năm Dinh trấn-các nhà nghiên cứu chữ Quốc ngữ, các linh mục Công giáo từng ao ước nơi đây có một bảo tàng chữ Quốc ngữ với các tên tuổi F.de Pina, A. de Rhodes, A. Fote… Thanh Chiêm cũng là nơi “tồn nghi” có căn nhà của A.de Rhodes vì trong ghi chép của các giáo sĩ có một địa danh “đồng âm” với “Tràng An” (theo nhà nghiên cứu trẻ Đinh Bá Truyền-rất có thể địa danh này chỉ Dinh Chiêm-thủ phủ xứ Đàng Trong (?), đây cũng là nơi “tuẫn đạo” của Thánh Andrê Phú Yên 400 năm trước. Thanh Chiêm - La Qua - nơi có trường hát bộ của nhà soạn tuồng, nhà đào  tạo diễn viên, đạo diễn sân khấu hát bộ Nguyễn Hiển Dĩnh và người Thanh Chiêm vốn có truyền thống hát bộ lâu đời của đất Điện Bàn và ước mơ khôi phục hát bộ nằm trong tầm tay của ngành du lịch. Ngày nay – trong hướng du lịch sinh thái - cảnh quan, việc khơi lại dòng chảy của sông Đò Kẹo từ Hội An lên Thanh Chiêm chắc chắn sẽ thêm một nét hấp dẫn trên đường tham quan dấu xưa thành cổ.