Ký ức vùng cát phồn thịnh xưa

Lần theo câu ca dao ấy, vẫn hằn sâu trong ký ức người dân nơi đây qua kiến thức trao truyền từ đời này sang đời khác, chợ Cầu nằm sát bên sông thuộc làng Hà Lộc cũ (nay là phường Điện Dương, thị xã Điện Bàn) Tiếp dòng lịch sử ấy, vùng cát Điện Bàn (ngày nay là Điện Ngọc, Điện Nam Bắc, Điện Nam Trung, Điện Nam Đông và  Điện Dương) là nơi ghi dấu chân, vó ngựa,… của bao bậc tiên dân từ Bắc vào khai hoang lập làng, lập xã: Hà Sấu, Lò Gạch, Hà My, Hà Lộc, Hà Quảng, Gia Lộc, Kim Sa/Cẩm Sa... Nhà thờ Tộc Phạm Cẩm Sa khắc ghi “Làng Đa Tốn, núi Chí Linh, từ quê Bắc ông cha từng sáng nghiệp/ Đất Cẩm Sa, sông Lộ Cảnh, vào Nam con cháu dựng cơ đồ”

Cơ đồ các cụ xưa gây dựng nên được nhiều sử sách ghi lại, đó là vùng thịnh vượng của Điện Bàn, xứ Đàng Trong xưa. Nhà truyền giáo Dòng Tên Christoforo Borri (1622) khi đến đây, nhận ra vai trò quan trọng của sông Cổ Cò trong việc gắn kết Hội An và Đà Nẵng: "Hội An và Đà Nẵng là hai cửa biển khác nhau nhưng ở gần nhau và giao thông với nhau dễ dàng, nên người Âu châu coi là một hải cảng duy nhất với hai ngả vào và gọi tên chung là hải cảng Quảng Nam". Và, chính điều đó tạo nên sự trù phú ven sông, mà sau này trong “Hải ngoại ký sự” được viết nhân chuyến thăm tới Đàng Trong (1695) theo lời mời của chúa Nguyễn Phúc Chu, nhà sư Thích Đại Sán mô tả Cổ Cò là một tuyến sông mênh mang, hai bên bờ là các làng mạc san sát, trù phú.

Bản đồ sông Cổ Cò nối Đà Nẵng và Hội An (song song bờ biển)
 trong những thế kỷ trước - Ảnh: Tư liệu

Trong lịch sử, dọc theo tuyến phía Tây sông Cổ Cò, nếu tính từ Đà Nẵng ngày nay vào, thì băng qua làng Ngân Hà, Cẩm Sa, Bình Minh, Quảng Hậu…, là con đường huyết mạch giao thông bộ Bắc – Nam để đến dinh Quảng Nam. Sách Phủ biên tạp lục, Lê Quý Đôn nói rõ lộ trình thời chúa Nguyễn: “Đường sá từ trấn Thuận Hóa vào Quảng Nam, nhật trình đi bộ từ quán Lồn Voi đến quán Trà nửa ngày. Quán Trà đi tối đến Tuần Ải. Tuần Ải đến quán Sảng nửa ngày, quán Sảng đi tối đến quán Thanh Khê. Quán Thanh Khê đi đến quán Cẩm Sa nửa ngày; quán Cẩm Sa đi tối đến dinh Quảng Nam…”. Cũng chính vị trí quan trọng ấy, tại đây đã diễn ra trận đánh ác liệt giữa quân Trịnh và quân Tây Sơn ngày 24/4/1777, mà “Việt sử xứ Đàng Trong” của Phan Khoang đã mô tả: “Quân Tây Sơn hoặc bị giết hoặc bị voi giày, chết không xiết kể, bèn vỡ trận... Quân Trịnh bắt được quân lính, quân nhu khí giới rất nhiều, đuổi theo đến Thanh Hà rồi chiếm dinh Quảng Nam”.

Đến cuối đời vua Tự Đức (1848 – 1883), việc giao thương giữa Đà Nẵng và Hội An vẫn được tiến hành qua con sông Cổ Cò. Cho đến ngày Pháp lấy Đà Nẵng làm thuộc địa (1888), Hội An là Trung tâm thương mại quan trọng, con đường vận chuyển thuận tiện nhất giữa Đà Nẵng và Hội An vẫn là sông Cổ Cò. Theo năm tháng, dòng sông bồi lấp (cuối thế ký XIX), kết thúc con đường giao thương bậc nhất một thời.

Rồi chiến tranh loạn lạc nối tiếp nhau, mà ác liệt nhất là vào những năm 60 thế kỷ trước, cả vùng cát Điện Bàn hầu như bị bom đạn cày xới từng bờ tre, mảnh vườn. Máu thấm bầm cát. Lửa chiến tranh thiêu rụi mọi mái nhà. Làng quê đổ máu….Nhân dân băng qua bom đạn, gồng gánh nhau tản cư, lánh nạn khắp các nơi, từ Đà Nẵng dọc theo các xã vùng A vào đến Vĩnh Điện, xuôi về Hội An. Nhiều gia đình bỏ xứ từ đây, phiêu bạt phương trời. Những khu dồn dân trên cát, giáp Hội An mọc lên.

Dần dần theo thời chiến, những nét phố cát xưa trôi vào quên lãng. Chỉ còn trong ký ức vùng cát cháy!

Phố cát hồi sinh

Sau 1975, vùng cát xưa (hay còn gọi là vùng C) là nơi hy sinh mất mát nhất Điện Bàn, nhiều liệt sĩ và Mẹ Việt Nam Anh hùng. Cả vùng trống trơn, cát bay mù mịt, không một nóc nhà, không một bóng cây, chi chít gai lưỡi long. Nếu đứng trên nổng Ông Trang (Cẩm Sa) phóng tầm mắt nhìn xa sẽ thấy tận Hội An và tận Đà Nẵng. Giữa mênh mông cát trắng, dân tản cư khắp nơi khăn gói, dìu dắt nhau về quê, che tranh, bạt, tôn, mái lá,.. bên gốc cây dương liễu, bụi cây, hố bom…bắt đầu cuộc sống mới. Bát hương ông bà và liệt sĩ được cắm trong khúc ống tre đựng đầy cát. Từ đó cho đến những năm 80, cuộc sống người dân vừa  đau thương, chết chóc bởi bom mìn còn sót lại, vừa chịu cảnh lam lũ, héo hắt, đói khát quanh năm. Những năm tháng ấy, người dân Điện Thắng, Điện An và vùng đất thịt xuống thuê, mượn đất để trồng thuốc lá. Cả vùng cát bấy giờ thành vùng khoai lang và thuốc lá. Mùa nắng cháy bỏng, tầm từ 3 đến 4h sáng, dân các vùng trên quang gánh cây thuốc, cuốc xẻng, gàu tưới nước, bổi tre, bổi keo, son, nồi... rầm rộ qua bến đò Cẩm Sa, Quảng Hậu… đổ về cùng cát trồng thuốc lá và quang gánh từng rổ khoai về. Bữa cơm quê tôi, củ khoai cõng cơm. Có những gia đình, cha mẹ hy sinh và chết trong chiến tranh, anh em đùm bọc nhau, nấu nồi khoai lang ăn với canh bầu nấu muối. Lứa chúng tôi, có nhiều đứa lớn lên từ những khoai lang mọc mụt, gié lúa sót ngoài đồng… Quê nghèo đã đi vào dân gian “Quê em đất cát phì nhiều/ Sáng ra gà mang dép đến chiều còn mang” hay “Khoai lang đất cát khoai lang sùng/ Lấy chồng vùng cát lấy thằng khùng sướng hơn”…

Từ cát trắng, khát vọng một thời xanh hóa bằng xây dựng Trạm bơm Cẩm Sa đã nung nấu ý chí vươn lên, hy vọng hồi sinh.

Vùng ven biển Điện Bàn hôm nay

Cuộc sống cứ thế cuốn theo gió cát trôi đi. Đến những năm 90 về sau, nhất là từ khi chia tách tỉnh (1997), Quảng Nam bước vào thời kỳ mới. Huyện thuần nông cây lúa Điện Bàn một thời bắt đầu chuyển mình công nghiệp hóa và phát triển đô thị. Khu công nghiệp, khu đô thị Điện Nam – Điện Ngọc, khu công nghiệp An Lưu… hình thành và trở thành động lực kinh tế công nghiệp của tỉnh. Những nhịp cầu nối vùng cát với vùng đất thịt đã và đang hình thành, xóa ngăn cách, như: cầu Quảng Hậu, cầu Phong Hồ, cầu Tứ Câu,…Cả vùng cát Điện Bàn trở thành vùng kết nối giữa thành phố Đà Nẵng và đô thị Hội An bởi những con đường thênh thang. Những tên làng xưa đã thành khối phố. Dân cư khắp các huyện, kể cả các tỉnh bạn và cả người nước ngoài tụ về sinh cư lập nghiệp.

Toàn cảnh Khu công nghiệp Điện Nam – Điện Ngọc

Cơ hội đó mở ra định hướng có tính nhảy vọt, với điều chỉnh quy hoạch vùng Đông thị xã Điện Bàn, giai đoạn 2030 và 2045, phát triển kinh tế - du lịch - dịch vụ - sinh thái biển với trọng tâm là các đô thị sầm uất dọc đôi bờ sông Cổ Cò; phía Tây phát triển khu công nghiệp nhẹ và các khu đô thị sinh thái kinh tế - tài chính - dịch vụ. Cả thành phố Đà Nẵng và tỉnh Quảng Nam vào cuộc mạnh mẽ, với nhiều khát vọng, kỳ vọng khôi phục và phát triển Lộ Cảnh Giang- Cổ Cò thành một trong những con sông đẹp nhất Việt Nam, xanh ngát giữa đôi bờ phố thị văn hóa, lịch sử, sinh thái…

Đô thị vùng cát Điện Bàn hôm nay

50 năm thống nhất đã tạo nền móng vững chắc, nung nấu cho tương lai. Lứa chúng tôi bước ra từ chiến tranh, lớn lên từ con chữ trường làng. Các thế hệ mới ra đời, trưởng thành và viết tiếp khát vọng cha ông. Sự phát triển năng động, chuyển mình ấy cùng với sự chuẩn bị nguồn nhân lực, tâm huyết và cơ hội mới… cho phép rút ngắn thời gian để thực hiện khát vọng lịch sử, như lời người xưa truyền lại “Văn võ bao đời thừa kế nghiệp”…

 Giấc mơ đó thật gần. Phố cát đang hồi sinh.