Từ lâu, bánh ít lá gai ở Xóm Dưới đã nổi tiếng bởi hương vị thơm ngon. Bánh được làm quanh năm, song trong dịp Rằm, Mồng 1 hàng tháng nhu cầu tiêu thụ tăng cao nên các hộ sản xuất vì thế cũng tăng công suất sản xuất.
Theo quan sát, một lò bánh ít lá gai ở làng nghề này thường có trên dưới 7 nhân công chủ yếu là thành viên trong gia đình. Mỗi người một nhiệm vụ hoặc có thể hỗ trợ nhau trong từng khâu nhưng đòi hỏi ai cũng phải khéo léo và tỉ mỉ. Đầu tiên, người nấu bánh phải mua được những gùi lá gai xanh đậm. Lá gai mua về, tước bỏ xơ, bỏ sống lá rồi rửa sạch bằng nước sau đó vớt ra cho vào rổ thưa. Trong lúc chờ lá ráo, đun một nồi nước sôi bằng chiếc xoong to. Theo kinh nghiệm của người người làm bánh, đun nước luộc lá gai bằng lửa rơm, rạ thì tốt hơn vì có mùi khói đồng, mùi khói ấy lèn vào lá làm cho chiếc bánh đậm hương vị quê nhà hơn. Lá sau khi thật mềm nhanh tay vớt ra, để nguội, vẩy cho thật ráo nước, vắt những nắm lá và cho vào cối đá, giã nhuyễn ra thành một thứ bột quết nước liền cho thêm bột nếp vào, cùng với một ít đường và tiếp tục nện chày, gọi là lèn bột. Riêng phần nhân bánh được làm bằng đậu xanh hấp chín, giã nhuyễn mịn trộn với một ít đường.
Ghé thăm cơ sở làm bánh của gia đình ông Nguyễn Hữu Nghĩa - một hộ có thâm niên hơn 25 năm làm nghề gói bánh ít lá gai chúng tôi cảm nhận được sự tất bật hăng say lao động nơi đây. Trong gian phòng khách sạch sẽ, gia đình ông tận dụng mọi không gian để chứa lá gai, lá chuối, nếp, đậu phộng, đường… và “thợ” ngồi gói bánh. Mỗi người chia nhau làm theo công đoạn, người tước lá, gói bánh, hấp bánh, vớt bánh…các khâu tạo thành một “dây chuyền” chuyên nghiệp.
“Nhà tôi gói bánh quanh năm, nhưng tập trung nhiều nhất vẫn là vào dịp lễ rằm tháng giêng, tháng 7... Nếu như ngày thường, trung bình tôi chỉ làm 1.000 bánh/ngày, thì vào dịp này số lượng tăng lên gấp nhiều lần, có ngày cho “ra lò” khoảng 4.000- 5.000 chiếc bánh/ngày để bán cho người dân ở Điện Bàn và Đà Nẵng. Trung bình mỗi bánh có giá 2.000 đồng”- bà Hương vợ ông Nghĩa chủ lò bánh cho hay.
Từ trẻ con đến người già hầu như ai cũng biết làm bánh ít. Nhưng do nguồn thu không nhiều nên dần dần nhiều người lần lượt bỏ nghề. Theo tìm hiểu, ở Xóm Dưới hiện chỉ có còn khoảng chục hộ làm nghề gói bánh ít lá gai. Ngày thường, bánh ít lá gai sản xuất ra chủ yếu bán lẻ ngoài chợ. Hiện tại, tuy ít người còn gắn bó với công việc này nhưng người thợ làng nghề ở đây luôn kỹ lưỡng trong khâu chọn nguyên liệu, tỉ mĩ trong cách gói để cho “ra lò” những chiếc bánh đảm bảo về chất lượng, độ đậm đà của bánh.
Chị Nguyễn Thị Thùy Mơ người hay đặt bánh tặng bạn bè chia sẻ, “Bánh ít lá gai dường như là món ăn không thể thiếu trong cuộc sống của người dân xóm dưới quê tôi. Bánh được dùng để ăn chơi chơi, dùng làm quà cho bạn bè, người thân; đặc biệt là trong những dip cúng ông bà, tổ tiên. Bánh ít có mặt ở nhiều nơi trên mảnh đất hình nhữ S thân thương của chúng ta. Nhưng mỗi nơi sẽ mang một hương vị đặc trưng trưng riêng, gợi nhớ đến bóng hình của vùng đất mà nó đã “sinh ra”.
Theo các vị cao niên ở làng, trước đây, bánh ít lá gai thường chỉ được làm trong các dịp giỗ, Tết, đình đám, lễ hội, thế nhưng hiện nay, bánh được làm quanh năm để phục vụ nhu cầu của người tiêu dùng. Muốn làm được bánh ít lá gai ngon thì người làm bánh phải có tâm, yêu nghề và phải khéo léo tinh tế, ngay từ khâu lựa chọn nguyên liệu chế biến cho đến cách làm, cộng thêm bí quyết gia truyền của mỗi gia đình. Chính sự công phu và tỉ mỉ trong từng công đoạn nên bánh ít lá gai xóm dưới có hương vị thơm ngon đặc trưng, khác với bánh ít lá gai ở những nơi khác…
Nghề làm bánh ít lá gai ở xóm dưới có từ khi nào, ngay cả đến các bậc cao niên trên đảo cũng không thể nào nhớ được, chỉ biết rằng khi họ lớn lên thì nghề làm bánh này đã có rồi. Cứ vậy, người đi trước truyền lại cho người đi sau và nghề lám bánh ít đã trở thành một nét văn hóa, bản sắc riêng của người dân xóm dưới.
Một chiếc bánh giá chỉ hai nghìn đồng. Có lẽ chính vị ngọt thanh được chắt chiu từ những chiếc lá gai mọc ở vùng sỏi đá, quanh năm hấp thụ ánh nắng quê hương đã tạo nên hương vị mặn mà riêng cho bánh ít lá gai nơi đây.