Chữ Quốc ngữ chủ yếu do các giáo sĩ phương Tây sáng tạo ra từ đầu thế kỉ XVII và được truyền bá rộng rãi ở nước ta từ cuối thế kỉ XIX cho đến nay.

          Nhiều vấn đề đã và đang đặt ra cho việc nghiên cứu chữ Quốc ngữ. Chẳng hạn như: Chữ Quốc ngữ ra đời ở đâu? Mục đích của việc sáng tạo chữ Quốc ngữ? Ai là thuỷ tổ của chữ Quốc ngữ? Sự liên quan của các giáo sĩ sáng tạo chữ Quốc ngữ với cuộc chiến tranh xâm lược nước ta của thực dân Pháp giữa thế kỉ XIX?…

          Hãy khoan bình luận, tranh cãi về các vấn đề trên, mà trước hết cần nhìn nhận giá trị và sự tiện dụng của chữ Quốc ngữ. Trước khi chữ Quốc ngữ ra đời, chữ viết của người Việt là chữ Hán và chữ Nôm. Giả sử đến ngày nay, chữ Hán, chữ Nôm còn tồn tại với tư cách là chữ viết chính thống thì điều chắc chắn là trình độ dân trí nước ta sẽ rất thấp, việc giao lưu quốc tế, tiếp xúc với thế giới văn minh sẽ gặp nhiều hạn chế. Bởi ai cũng biết, chữ Hán, chữ Nôm rất khó học, khó viết, khó nhớ, ngược lại với chữ Quốc ngữ. Nói vậy sẽ có người chất vấn: Tại sao Nhật Bản, Hàn Quốc, Trung Quốc, Đài Loan… còn dùng chữ viết truyền thống, chưa La tinh hoá chữ viết như Việt Nam, nhưng bây giờ họ là những cường quốc về kinh tế? Theo tôi, đây là câu chuyện khác, có nhiều nguyên nhân (chẳng hạn như chiến tranh, thể chế…) chứ đơn thuần về chữ viết với tư cách là một công cụ để học tập, giao tiếp, nghiên cứu thì chữ Quốc ngữ của chúng ta có ưu thế vượt trội.

          Tiến sĩ Hán học Trần Quí Cáp- một trong bộ ba lãnh tụ phong trào Duy Tân đầu thế kỉ XX (cùng Phan Châu Trinh, Huỳnh Thúc Kháng) thấy rất rõ giá trị của chữ Quốc ngữ trong việc khai dân trí, chấn dân khí, thúc đẩy cuộc phong trào cải cách xã hội theo hướng văn minh, đã có một hành động dũng cảm: Quá kiều đoạn kiều (qua cầu dứt cầu), nghĩa là từ bỏ lối học cũ bằng chữ Hán, chữ Nôm mặc dầu nhờ nó mà ông đỗ đạt, thành danh, để chuyển sang tân học và chữ Quốc ngữ. Ông nồng nhiệt cổ xuý cho việc sử dụng chữ Quốc ngữ qua “Bài ca khuyến học”:

                    Chữ Quốc ngữ là hồn trong nước

                    Phải đem ra tỉnh trước dân ta

                    Sách Âu Mỹ, sách Chi-na

                    Chữ kia chữ nọ dịch ra tỏ tường

                    Công, nông, cổ trăm đường cũng thế  

                    Họp bày nhau thì dễ lo toan

                    Á  Âu chung lại một lò

                    Đúc nên tư cách mới cho thành người…

          Cũng vì thấy rõ sự tiện dụng của chữ Quốc ngữ mà năm 1938, Đảng Cộng sản Đông Dương chỉ đạo ông Trần Huy Liệu, Đặng Thai Mai, Võ Nguyên Giáp tập hợp một số trí thức tiêu biểu như Phan Thanh, Hoàng Xuân Hãn, Bùi Kỷ… bàn bạc thành lập Hội Truyền bá Quốc ngữ, nhất trí cử cụ Nguyễn Văn Tố làm Hội trưởng. Ngày 25-5-1938, đồng chí Phan Thanh, một người con xứ Quảng, với tư cách là Thư ký Hội, đã có bài diễn thuyết hùng hồn trước đông đảo người dân Hà Nội nói về nạn thất học và những mục tiêu, tôn chỉ của Hội.

Sau Cách mạng tháng Tám 1945, chữ Quốc ngữ là công cụ hữu hiệu nhất để chống “giặc dốt” do Chính phủ và Chủ tịch Hồ Chí Minh phát động.

           Ngày nay, theo PGS- TS Võ Văn Sen- Hiệu trưởng trường Đại học Xã hội và Nhân văn- Đại học Quốc gia TP HCM, thì: “Tiếng Việt ngày nay như một chiếc cầu nối đưa văn hoá Việt Nam ra ngoài thế giới và góp phần đưa văn hoá thế giới đến với Việt Nam. Có được diện mạo và có được sức hút mãnh liệt như ngày nay, tiếng Việt cũng như nhiều ngôn ngữ khác trên thế giới cũng trải qua bao thăng trầm cùng với dân tộc”.

          Trở lại những vấn đề còn đang tranh luận chung quanh chữ Quốc ngữ.

          Một là, chiếc nôi của chữ Quốc ngữ ở đâu? Đến nay, có 4 địa điểm được cho là nơi khai sinh chữ Quốc ngữ: Hội An, Thanh Chiêm (Quảng Nam), Nước Mặn (Bình Định), Cửa Bạng (Thanh Hoá). Các nhà nghiên cứu Đinh Trọng Tuyên, Đinh Bá Truyền (trong sách Dinh trấn Thanh Chiêm), Châu Yến Loan (trên Báo Quảng Nam), Trần Đức Anh Sơn (Kỉ yếu Hội thảo về chữ Quốc ngữ năm 2019) đã chứng minh một cách thuyết phục rằng: Thanh Chiêm là cái nôi quan trọng nhất, bởi tiếng nói nơi đây là đối tượng nghiên cứu của hai vị đại diện xuất sắc nhất: Pina- người đầu tiên sáng tạo chữ Quốc ngữ, và Rhodes- người sau này hoàn thiện hệ thống chữ Quốc ngữ.

          

          Ba là, ai là người sáng tạo ra chữ Quốc ngữ? Chữ Quốc ngữ là công trình sáng tạo tập thể của nhiều người, nhiều giáo sĩ phương Tây và nhân dân ta. Người dân địa phương đã dạy các giáo sĩ nói những tiếng Việt đầu tiên. Rhodes viết trong hồi kí về thời kì mới đến Thanh Chiêm: “Người giúp tôi đắc lực là một cậu bé xứ này. Trong 3 tuần lễ, cậu đã dạy tôi những dấu khác nhau và cách đọc hết các tiếng. Cậu không hiểu tiếng tôi mà tôi chưa biết tiếng cậu, thế nhưng cậu có trí nhớ thông minh, biết được những điều tôi muốn nói. Và thực tế cũng trong 3 tuần lễ, cậu học các chữ của chúng ta, học viết và học giúp lễ nữa. Tôi sửng sốt thấy trí thông minh của cậu bé và trí nhớ chắc chắn của cậu. Từ đó cậu đã làm thầy giảng giúp các cha”. Nói chữ Quốc ngữ là công trình sáng tạo tập thể nhưng cũng cần khẳng định vai trò của những cá nhân chủ lực. Đó là các giáo sĩ Pina và Rhodes, người góp phần quan trọng nhất trong việc sáng tạo và hoàn thiện chữ Quốc ngữ. Không khẳng định vai trò của họ thì khác nào chỉ thấy rừng và không thấy cây.

          Bốn là, các giáo sĩ sáng tạo ra chữ Quốc ngữ liên quan gì đến cuộc xâm lược nước ta của thực dân Pháp giữa thế kỉ XIX? Hiện nay, có một số nhà nghiên cứu cho rằng, các giáo sĩ đến truyền đạo ở Đàng Trong đầu thế kỉ XVII thực chất là những gián điệp, những tên thực dân tiên phong, tìm hiểu tình hình nhằm cung cấp cho chính phủ và quân đội Pháp. Quan điểm này rất khó thuyết phục, bởi khoảng cách thời gian từ lúc các giáo sĩ sáng tạo ra chữ Quốc ngữ đến lúc liên quân Pháp- Tây Ban Nha nổ súng tấn công Đà Nẵng (1858) là gần 230 năm! Vấn đề này, Giáo sư Nguyễn Đăng Hưng đã thể hiện rõ quan điểm trong một cuộc hội thảo gần đây tại Đà Nẵng: “Không thể nói sự việc của hai thế kỉ trước có dính líu đến những biến động lịch sử sau này. Nói như thế là không đúng với lịch sử và là sự vu oan giá hoạ cho những bậc tiền nhân”.

          Tự hào là chiếc nôi quan trọng nhất cho sự ra đời của chữ Quốc ngữ, là nơi có trường dạy chữ Quốc ngữ đầu tiên trong cả nước, chính quyền thị xã Điện Bàn, tỉnh Quảng Nam đã lên kế hoạch xây một Công viên Quốc ngữ tại “cựu đô” Thanh Chiêm, sẽ tái hiện không gian khu vực hành cung dinh trấn xưa, đồng thời sẽ trưng bày các hiện vật, tư liệu  về quá trình hình thành và tôn vinh Quốc ngữ.

          

          Với đạo lý “Ăn quả nhớ người trồng cây”, năm 2018, Giáo sư Nguyễn Đăng Hưng đã dẫn đầu một đoàn người Việt gồm các nhà khoa học, văn nghệ sĩ, doanh nhân, khảo cổ học, hướng dẫn viên du lịch… sang tận nước Iran viếng mộ Alexandre Rhodes, đặt bia tri ân trên mộ giáo sĩ với dòng chữ: Tri ân Cha Alexandre Rhodes đã đóng góp to lớn trong việc tạo tác chữ Quốc ngữ- chữ Việt viết theo kí tự La tinh. Và mới đây, ngày 26/11/2023, Giáo sư Nguyễn Đăng Hưng cùng một số thân hữu trong Quỹ tôn vinh tiếng Việt và Quốc ngữ đã sang tận Bồ Đồ Nha- quê hương của giáo sĩ Pina, dựng tượng đồng cao 3 mét, khắc ghi  dòng chữ: Tấm bia này là biểu tượng tri ân cha Francisco de Pina, một trong những người đầu tiên tác tạo ra chữ Quốc ngữ- chữ viết tiếng Việt dùng kí tự La tinh.

          Chung quanh việc sáng tạo, hoàn thiện và phổ cập chữ Quốc ngữ vẫn còn những ý kiến khác nhau, cần tiếp tục bàn luận, trao đổi, thậm chí tranh luận để làm sáng tỏ nhiều vấn đề liên quan, tuy nhiên, nói gì thì nói, Nhân dân ta có được chữ Quốc ngữ ngày nay để sử dụng là một sự may mắn. Vậy thì hà cớ gì chúng ta không vui mừng, tự hào về chữ Quốc ngữ và biết ơn tất cả những người đã góp phần sáng tạo ra nó!