Trong đó văn bia về Điện Bàn là một tư liệu đặc biệt, bởi nó mang tính độc bản và tồn tại lâu dài trong điều kiện tự nhiên và xã hội không thuận lợi như thiên tai, địch họa. Do vậy, tư liệu văn bia chính là những trang sử đá quý báu của Điện Bàn. Điện Bàn xưa có địa giới rất rộng, nhưng bài viết này chỉ nêu những văn bia thuộc địa phận thị xã Điện Bàn nay.
Khai ấp lập làng
Quá trình hình thành làng xã người Việt ở Điện Bàn diễn ra từ dưới thời nhà Trần. Điều này được ghi lại trong các bộ sử tịch nhà nước cũng như những văn bản hành chính hay văn bản dân gian khác. Song, những trang sử đá Điện Bàn ghi chép về vấn đề này ra đời muộn hơn. Văn bia nhà thờ họ Phan làng Phong Thử (N0 20394) thời Tự Đức thứ 13 (1861) đã ghi lại sự việc ông thủy tổ vào năm Quang Hòa thứ 15 triều Lê (?), lúc 43 tuổi, khâm phụng lời dụ “khai thác đất Nam, đưa dân vào ở, tổ chức khai canh” của nhà vua, đã dắt vợ con vào Quảng Nam, vui mừng chọn lựa vùng đất Phong Thử, thực hiện quy dân, lập ấp, khẩn canh. Văn bia 6 tộc Nguyễn, Thân, Đỗ, Cung, Trần Ngô ở xứ đất Nhà Cu/Câu (N0 20379) thời Thành Thái năm Tân Sửu (1901) cũng nhắc đến việc các ông thủy tổ đã khai khẩn vùng đất nơi đây.
Văn bia đình làng Bất Nhị (N0 20389) lập năm Minh Mệnh thứ 13 (1832) cho biết quá trình hình thành làng xã nơi đây. “昔本社原有九族同建立地分為不貳社。田籍，丁數分為不貳社台羅村、丹田村、平治村 = Tích bổn xã nguyên hữu cửu tộc đồng kiến lập địa phận vi Bất Nhị xã. Điền tịch, đinh số phân vi Bất Nhị xã Thai Lai thôn, Đan Điền thôn, Bình Trị thôn = Xưa xã ta vốn có 9 tộc họ cùng xây dựng địa phận làm thành xã Bất Nhị, đất đai mở rộng, dân đinh thêm đông, làm nên 3 thôn Thai La, Đan Điền, Bình Trị trong xã Bất Nhị”. Địa danh Bất Nhị xuất hiện sớm trong thư tịch Việt Nam. Sách Ô Châu cận lục thế kỉ 17 đã nhắc đến: “Bất Nhị tỏ lòng trung thực”. Văn bia Phổ Đà sơn linh trung Phật ở Non Nước (vừa được UNESCO công nhận di sản tư liệu thế giới) cũng đề cập việc bà “Võ Thị Hiền hiệu là Từ Mẫn ở xã Bất Nhị cúng tiền 10 quan” xây dựng chùa ở Ngũ Hành Sơn.
Truyền thống khoa bảng
Quảng Nam vốn từ lâu là vùng đất học, đã được bảo chứng trong Ô châu cận lục thế kỉ 16. Không chỉ những văn bia thuần túy về giáo dục khoa cử mới nhắc đến việc học hành khoa hoạn của Quảng Nam nói chung và Điện Bàn nói riêng mà còn có nhiều văn bia thuộc các công năng khác (bia đình, bia chùa, bia miếu, bia mộ…) cũng nói lên vùng đất học lâu đời nơi đây.
Những trang sử đá về truyền thống khoa bảng Điện Bàn hiện còn được lưu giữ tại Bảo tàng Điện Bàn. Đó là những văn bia Kiến học từ bi (N0 20386) lập năm Tự Đức 26 - 1873, do Phạm Hữu Nghi soạn; Văn thánh từ bi kí (N0 20384) lập năm Tự Đức thứ 30 - 1877, do Phạm Phú Thứ soạn; Văn từ (N0 20387) lập năm Thành Thái thứ 13 - 1901, do Phạm Tuấn soạn; Trùng tu văn chỉ bi kí (N0 20385) lập năm Duy Tân thứ 9 - 1915, do Phạm Như Xương soạn.
Những trang sử đá Điện Bàn đặc biệt nhấn mạnh về truyền thống tôn sư. “古人者，入學則有致敬於先師，禮則然矣cổ nhân giả, nhập học tắc hữu trí kính ư tiên sư, lễ tắc nhiên hĩ = người xưa, khi đã nhập học thì rất mực tôn kính tiên sư, lễ đã là như vậy” (theo văn bia Kiến học từ bi). Đó là nền tảng để tạo nên giá trị truyền thống khoa bảng.
Truyền thống khoa bảng Điện Bàn thể hiện ở nhiều người đỗ đạt và được khắc tên vào bia đá. Văn bia Trùng tu văn chỉ bi kí khắc tên 80 vị từ học sinh đến Tiến sĩ. Văn bia Kiến học từ bi liệt kê tính danh những vị viên quan, khoa bảng, chức tước trong Hội đã cúng đất và tiền theo thứ tự ghi trong văn bia là: 3 vị Tiến sĩ: Nguyễn Tường Phổ 阮祥普, Phạm Phú Thứ 范富庶, vị khuyết danh (Phạm Như Xương); 4 vị Phó bảng: Phạm Hữu Nghi 范有儀, Nguyễn Tường Vĩnh 阮祥永, Nguyễn Duy Tự 阮維序, Hoàng Diệu 黃耀; 2 vị võ Tiến sĩ; 36 vị cử nhân. Văn bia Văn từ có ghi tên các vị: Phạm Liệu 范燎, Phạm Tuấn 范畯, Phan Trân 潘珍, Ngô Chuân 吳谆, Trương Đồng Hiệp 張同洽, Phạm Huy 范煇, Hoàng Luyện 黃揀, Ngô Lương Hàn 吳良翰, Trà Quý Trừng 茶貴澂, Ông Thọ Bình 翁壽平, Phan Quỳ 潘逵, Trần Quy 陳規, Nguyễn Thúc Đạm 阮叔淡, Lương Thúc Kì 梁叔琦.
Văn bia Hội Nguyên kiều bi kí (N0 20382) lập năm Tự Đức thứ 27 (1874) mặc dù chỉ khắc ghi việc dân làng Đông Bàn làm cầu để tiện đi lại, nhưng cái tên “cầu Hội Nguyên” cũng đã cho thấy được truyền thống khoa bảng – đỗ đầu của Điện Bàn.
Thiết chế tín ngưỡng
Tín ngưỡng là đời sống tinh thần quan trọng của người dân. Sau khi khai ấp lập làng, người dân tiến hành xây dựng các cơ sở thiết chế tín ngưỡng, phổ biến nhất là đình, chùa, từ đường, miếu vũ. Nhiều văn bia ở Điện Bàn đã ghi lại hoạt động này.
Văn bia tộc Phan ở Phong Thử nêu trên cho biết con cháu trong tộc đã làm nhà thờ tộc vào năm Minh Mạng thứ 5 (1824) và đặt tên là Minh Đức đường. Văn bia 6 tộc Nguyễn, Thân, Đỗ, Cung, Trần Ngô ở trên có ghi lại việc các tộc họ cùng chung xây dựng một từ đường và gọi đó là “tổ miếu” vào năm Canh Thìn đời Minh Mạng (1820).
Văn bia làng Bất Nhị còn ghi lại rất cụ thể hơn nữa. Nội dung như sau:
“Ngày 16 tháng 6 năm Minh Mệnh thứ 13 (1832).
Ba thôn của bổn xã lập bia đá để ghi lại sự việc. Từng nghe: Lễ quý ở chỗ đồng hòa trong hương đảng và gia tộc. Nếu không có định ước bắt buộc mọi người phải theo, sẽ làm cho họ dễ đổi thay, mà bèn sinh ra điều loạn, không còn giữ được điều nhân. Ngày trước, bổn xã vốn có 9 tộc cùng kiến lập đất đai, lập thành xã Bất Nhị. Sổ đất số dân của xã Bất Nhị chia làm 3 thôn Thai La, Đan Điền, Bình Trị. Mỗi thôn đều có sổ đinh, có đền thờ Thần, chùa thờ Phật và từ đường 9 tộc, tổng cộng là 6 cơ sở (thờ tự). Ba thôn cùng họp bàn việc phụng sự, cắt đặt đất cúng tế và đất hương đèn, tổng cộng 34 mẫu 5 sào. Đồng thời ba thôn lại được chia riêng mỗi thôn 2 cơ sở miếu vũ, tức có 6 cơ sở. Bổn xã cũng có cắt đặt đất cúng tế 4 mẫu 5 sào cho mỗi thôn phụng thờ. Như vậy tổng cộng đất dùng cho việc thờ tự của xã Bất Nhị là 39 mẫu. Mỗi năm cho thuê (39 mẫu đất này) để thờ phụng, sắm lễ hương khói cho các cơ sở thờ tự. Hội đồng lập bia đá để truyền lại cho đời sau và dựa vào bia đá ghi chép lưu đặt đất ruộng mà phụng thờ. Ruộng cúng tế và ruộng hương đèn khai chép ở bên trái:
Một là, 1 cơ sở Tế đàn hạ điền thượng điền, ruộng để cúng tế là 1 mẫu 5 sào;
Hai là, 1 cơ sở chùa, ruộng cúng tế và ruộng hương đèn là 3 sào;
Ba là, 1 cơ sở đình, ruộng cúng tế là 6 sào và ruộng hương đèn là 5 sào;
Bốn là, 3 cơ sở miếu thờ Thành hoàng của 3 thôn, đất ruộng cúng tế là 3 mẫu;
Năm là, 1 cơ sở miếu Quan thánh đế quân, đất ruộng cúng tế là 3 mẫu;
Sáu là, 3 cơ sở miếu Ngũ hành của ba thôn, đất ruộng cúng tế là 1 mẫu 5 sào;
Bảy là, 1 cơ sở miếu Thái giám, đất ruộng cúng tế là 1 mẫu 5 sào;
Tám là, 1 cơ sở từ đường chung 9 tộc, đất ruộng cúng tế 18 mẫu, đất hương đèn 1 mẫu”.
Gắn với việc xây dựng là sự trùng tu cơ sở thiết chế tín ngưỡng. Văn bia Bình Long xã đình bi chí (N0 20391) dựng năm Khải Định thứ 1 (1916) ghi việc dân thôn có ngôi miếu thờ ba vị thành hoàng, trải qua lâu ngày đã bị hư hại, dân thôn bỏ tiền của tu bổ lại. Văn bia Cải cấu từ đường bi (N0 19334) lập năm Bảo Đại thứ 16 (1941) ghi việc sửa chữa từ đường tiền hiền mong được kiên cố để phụng thờ mãi mãi về sau.
*
Những trang sử đá Điện Bàn tồn tại lâu đời và tiếp tục truyền lại lâu dài, là nguồn tư liệu quan trọng để mọi người càng hiểu hơn về vùng đất và con người Điện Bàn. Thị xã Điện Bàn cần phát huy giá trị của những trang sử đá đặc biệt này.