Đồng chí Nguyễn Thành sinh năm 1908 tại làng Bất Nhị, nay thuộc xã Điện Phước, thị xã Điện Bàn. Sinh ra và lớn lên trong cảnh quê hương bị thực dân Pháp cai trị hà khắc, nhiều phong trào đấu tranh yêu nước ở Quảng Nam thất bại, bị địch khủng bố đẫm máu nên đồng chí đã sớm có tư tưởng yêu nước, giác ngộ lý tưởng cách mạng. Nguyễn Thành cùng với một số thanh niên trong làng tham gia chống cường hào, vận động nhân dân bỏ các hủ tục lạc hậu, tích cực hoạt động tuyên truyền, vận động và tập hợp được nhiều thanh niên, thợ thuyền, nông dân, giáo chức, học sinh yêu nước Điện Bàn vào hoạt động cách mạng trong tổ chức Hội Việt Nam cách mạng thanh niên đầu tiên ở Điện Bàn do Nguyễn Thành, Phạm Thâm, Nguyễn Tụy thành lập. Kể từ đây, phong trào yêu nước và cách mạng ở Điện Bàn đã đoạn tuyệt với các trào lưu cải lương, bước vào quỹ đạo do ánh sáng chủ nghĩa Mác- Lênin và tư tưởng cứu nước của Nguyễn Ái Quốc soi đường. Đồng chí Nguyễn Thành là một trong những người đặt viên gạch đầu tiên cho sự ra đời của tổ chức Đảng ở Điện Bàn.

Đ.c Nguyễn Thành, Bí thư Chi bộ Đảng Cộng sản đầu tiên của Điện Bàn

Khi thành lập Chi bộ Việt Nam cách mạng thanh niên, với vai trò là Bí thư, đồng chí Nguyễn Thành tích cực tìm cách liên lạc để có được các tài liệu quý như Điều lệ Thanh niên, Bản án chế độ thực dân Pháp, Đường cách mệnh… phục vụ cho sinh hoạt chính trị và công tác tuyên truyền, đã lôi kéo, kết nạp thêm nhiều hội viên trong phủ tham gia chống mê tín dị đoan, đấu tranh chống áp bức, bóc lột, đoàn kết tương trợ, tuyên truyền yêu nước và phát triển lực lượng cách mạng. Địch lo sợ, bất an về những mầm móng của tổ chức cách mạng ở Điện Bàn, mật thám Pháp đánh hơi nghi ngờ nhưng trước sự khôn khéo của đồng chí Nguyễn Thành, địch không thể làm gì hơn.

Chi bộ Việt Nam cách mạng thanh niên sau chuyển thành Chi bộ Đảng cộng sản Đông Dương phủ Điện Bàn. Sau đó, Tỉnh ủy lâm thời phân công một Tỉnh ủy viên về Phủ Điện Bàn tuyên bố chuyển Chi bộ Đông Dương cộng sản Đảng thành Chi bộ Đảng cộng sản Việt Nam (ĐCSVN) đầu tiên của Phủ Điện Bàn do đồng chí Nguyễn Thành làm Bí thư. Đây là sự kiện chính trị đặc biệt quan trọng, đánh dấu phong trào yêu nước, phong trào cách mạng ở Điện Bàn từ đây đã có tổ chức Đảng trực tiếp lãnh đạo.

Mặc dù mật thám Pháp theo dõi gắt gao nhưng đồng chí Nguyễn Thành vẫn tích cực hoạt động, tuyên truyền, giác ngộ quần chúng yêu nước, đưa họ vào các tổ chức nông hội đỏ, công hội đỏ… Các hội viên được thử thách, giao nhiệm vụ và sau trở thành đảng viên của Đảng. Nhờ đó, đến tháng 7/1930, thì Điện Bàn đã có được 5 chi bộ Đảng và thành lập Phủ ủy. Với uy tín và sự lãnh đạo xuất sắc của mình, đồng chí Nguyễn Thành đã được cử làm Bí thư Phủ ủy Điện Bàn.

Cờ đỏ búa liềm xuất hiện tại phủ đường Điện Bàn ngày 01.5.1930
(Tranh sơ dầu. Lê Huy Tiếp.TL)

Từ ngày ĐCSVN ra đời, dưới sự lãnh đạo của Đảng, làn sóng đấu tranh cách mạng càng diễn ra mạnh mẽ và quyết liệt trong cả nước với những cuộc đấu tranh biểu tình lớn. Trước khí thế đấu tranh mạnh mẽ của quần chúng, Trung ương phát động cao trào cách mạng rộng lớn khắp cả nước và  nhằm góp lửa với nhân dân Nghệ Tĩnh. Ở Quảng Nam, Tỉnh ủy liên tiếp mở các cuộc mittinh. Ở Điện Bàn, dưới sự lãnh đạo của đồng chí Nguyễn Thành, nhân dân hưởng ứng rất mạnh mẽ. Đảng bộ tỉnh Quảng Nam chỉ đạo mở cuộc đấu tranh chính trị nhân ngày Quốc tế lao động 1/5/1930, chỉ đạo các tổ chức Đảng treo cờ đỏ búa liềm và rải truyền đơn cách mạng.

Ở phủ Điện Bàn, đồng chí Nguyễn Thành đã vạch ra kế hoạch, chỉ đạo và bất chấp hiểm nguy, bí mật trong đêm thực hiện treo cờ đỏ búa liềm ở nhiều nơi, trong đó có những cơ quan đầu não của Pháp được canh phòng nghiêm ngặt. Sáng ngày 1/5/1930, cờ đỏ búa liềm tung bay phấp phới ngay trước dinh Tổng đốc Quảng Nam, trước phủ đường và cây Cốc (Lục Giáp), cánh đồng Hà Thanh, ở Cầu Mống. Cùng với sự xuất hiện của cờ đỏ búa liềm, truyền đơn, khẩu hiệu cũng được rải khắp nơi:

Đánh đổ thực dân Pháp và Nam triều phong kiến.

Thành lập chính quyền Xô Viết công, nông, binh.

Ủng hộ Liên bang Xô Viết.

Ủng hộ Nghệ Tĩnh đỏ.

Tịch thu ruộng đất giao cho dân cày, nhà máy giao cho thợ thuyền.

Truyền đơn kêu gọi công nhân đấu tranh đòi tăng lương, bớt giờ làm, chống đánh đập, hoãn sưu thuế… khiến cho thực dân Pháp và tay sai tức tối và hoang mang, lo sợ, vội vã cho lính tháo cờ và tỏa đi khắp nơi thu dọn truyền đơn.

Cờ Đảng, truyền đơn cách mạng xuất hiện nhiều nơi trong phủ Điện Bàn đã gây tiếng vang lớn, tạo được sự chú ý của các tầng lớp Nhân dân. Mọi người bàn tán xôn xao, nói với nhau về tài “xuất quỷ nhập thần” của cộng sản. Đây là thắng lợi lớn của ta trong đợt đấu tranh chính trị đầu năm 1930, mở màn cho cao trào cách mạng 1930-1931.

Phong trào cách mạng trong phủ dưới sự chỉ đạo trực tiếp của đồng chí Nguyễn Thành đang phát triển mạnh mẽ, thì đến tháng 10/1930 do bị phản bội chỉ điểm, địch phát hiện ra cơ quan Tỉnh ủy ở Hội An và sau đó là cơ quan Phân xứ ủy Trung kỳ đóng tại Đà Nẵng. Địch tiến hành khủng bố khốc liệt. Hầu hết các đồng chí trong tỉnh ủy, các phủ ủy, huyện ủy bị bắt, trong đó có đồng chí Nguyễn Thành. Trước khi bị bắt, lúc còn hoạt động cách mạng, với tinh thần khi rơi vào tay địch không để lộ bí mật của Đảng, đồng chí Nguyễn Thành đã chuẩn bị sẵn một liều thuốc độc để dùng khi cần thiết.

Bắt được Nguyễn Thành, chính quyền thực dân Pháp coi như một công tích lớn vì đã tóm được người lãnh đạo chủ chốt của phong trào cộng sản ở Điện Bàn lâu nay đã làm chúng mất ăn mất ngủ.

Trong nhà lao, mật thám, tay sai ra sức mua chuộc, dụ dỗ nhưng biết không thể lung lay được người cộng sản kiên trung ấy, địch chuyển sang tra tấn đồng chí Nguyễn Thành. Những tên tay sai khát máu được cử đến, địch dùng các hình thức tra tấn rất dã man như bắt mang gông tạ, quì sạn, cùm chéo, ngồi cùm ngựa, đánh bằng roi mây, đuôi cá đuối... Những trận đòn cứ liên tiếp trút xuống tấm thân gầy mòn chỉ còn da bọc xương nhưng đồng chí Nguyễn Thành vẫn không hé răng một lời, giữ vững khí phách của người cộng sản. Mật thám hỏi: “Mày làm việc cho cộng sản để chống lại chính quyền bảo hộ à? Chuẩn bị cờ làm gì, định mittinh hả?” Nguyễn Thành chắc nịch trả lời: “Tôi không biết Cộng sản là ai cả. Tôi chỉ là người dân nghèo thì làm gì biết làm cách mạng để chống chính quyền”.

Nhưng rồi, một người hoạt động trong tổ chức không chịu nỗi sự tra tấn dã man của kẻ thù đã phản bội, khai báo ra các tổ chức Đảng. Khi biết được các tổ chức Đảng do Nguyễn Thành lãnh đạo, địch càng ra sức tra tấn dã man hơn nhằm moi móc thông tin. Đứng trước tình thế đó, đồng chí Nguyễn Thành đã quyết định tuẫn tiết để bảo vệ bí mật các tổ chức Đảng. Đồng chí hy sinh khi trên người còn mang gông cùm. Sự hy sinh đầy quả cảm ấy đã kết thúc cuộc đời cách mạng đầy nhiệt huyết của người bí thư đầu tiên của Phủ ủy Điện Bàn.

Đồng chí Phạm Thâm, Bí thư Tỉnh ủy lúc này cũng bị bắt giam trong nhà lao, trước sự hy sinh của đồng chí Nguyễn Thành đã có câu đối ca ngợi: “Nhớ lúc treo cờ đỏ, rải truyền đơn, Chủ nghĩa Mác mở rộng tuyên truyền gắn nửa tỉnh nghe theo, thưở ấy vui mừng cùng lý tưởng/ Nay thân chốn tù này, nơi khắc ngục, bọn đế quốc, thẳng tay đàn áp ba kỳ tù tội, ngày kia thành tựu tiết tri âm”. Quyết tâm hy sinh để bảo vệ bí mật cho Đảng, giữ vững khí tiết của người cộng sản của đồng chí Nguyễn Thành đã có những tác động mạnh mẽ đến các đối tượng tù nhân. Là tấm gương sáng cho nhiều đồng chí vượt qua sự tra tấn dã man và những truy bức dai dẳng của kẻ thù, quyết bảo vệ đảng, bảo vệ đồng chí. Nguyễn Thành là một người cộng sản trung kiên, tấm gương hy sinh của đồng chí đã góp phần làm rạng danh quê hương Điện Bàn anh hùng.

Thẩm định công trình Lịch sử Đảng bộ Điện Bàn (1930-1975)

Năm 2025, kỷ niệm 95 năm Ngày thành lập Đảng Cộng sản Việt Nam (03/02/1930 - 03/02/2025); 95 năm ngày thành lập Đảng bộ Điện Bàn (5/4/1930 - 5/4/2025); ôn lại truyền thống lịch sử 95 năm Đảng Cộng sản Việt Nam, truyền thống lịch sử Đảng bộ Điện Bàn, mỗi cán bộ, đảng viên càng thêm tự hào về những tấm gương cộng sản trung kiên, bất khuất, trong đó có đồng chí Nguyễn Thành- Người Bí thư Phủ ủy đầu tiên của Đảng bộ Điện Bàn. Suy ngẫm và tìm hiểu về lịch sử Đảng, chúng ta càng khâm phục, biết ơn công lao và sự hy sinh của đồng chí cho sự nghiệp cách mạng của Đảng. Cùng nhau chia sẻ những thông tin về đồng chí chính là cách tốt nhất và ý nghĩa nhất để nâng cao nhận thức và tăng cường giáo dục chính trị, tư tưởng, phẩm chất đạo đức cách mạng cho cán bộ, đảng viên trong giai đoạn mới, nhất là trước thềm đại hội Đảng các cấp tiến tới Đại hội Đại biểu toàn quốc lần thứ XIV của Đảng ta./.