Trước khi chính thức xây dựng ở xã La Qua, lỵ sở của trấn Quảng Nam thời chúa Nguyễn được đặt tại Thanh Chiêm (清沾), thành đắp bằng đất. Dinh trấn Quảng Nam hay Thanh Chiêm, người phương Tây thời đó gọi là Cac-ciam hay Dinh ciam/ Dinh Chiêm, Kẻ Chiêm, Kẻ Chàm. Dinh trấn Thanh Chiêm cách Hội An 6 dặm (gần 9 km) nên rất thuận tiện cho việc kiểm soát xuất nhập khẩu hàng hóa và ngoại thương, cũng như tiện việc giao tiếp với thương nhân nước ngoài thời đó. Dinh trấn Quảng Nam được các con trai các đời Chúa Nguyễn thay nhau cai quản trong suốt thời gian dài trị vì xứ Đàng Trong. Sau một vụ cháy lớn xảy ra tại dinh trấn và những cuộc giao tranh giữa quân chúa Nguyễn và quân Tây Sơn, giữa Tây Sơn với chúa Trịnh, dinh trấn bị phá hủy.

Một cổng thành tỉnh La Qua

Năm 1802, vua Gia Long thống nhất đất nước, lập ra vương triều Nguyễn. Để quản lý toàn diện bộ máy chính quyền, nhà vua rất quan tâm đến việc hình thành hệ thống thành lũy. Các chuỗi công trình kiến trúc phòng thủ được xây dựng cơ bản dưới thời này và được tiếp tục hoàn thiện dưới triều vua Minh Mạng. Dưới triều Nguyễn, thành tỉnh là tổ hợp các công trình đảm nhận hai chức năng chính là hành chính và quân sự, đây là nơi thiết đặt nha sở của các cơ quan đầu não trong bộ máy hành chính tối cao của cấp tỉnh; đồng thời là nơi trú sở các đơn vị quân đội, nơi đồn trú của binh lính có nhiệm vụ bảo vệ trị an.

Từ vị trí quan trọng của phủ Điện Bàn, vào năm 1832, vua Minh Mạng quyết định dời dinh trấn Quảng Nam từ làng Thanh Chiêm đến làng La Qua, tổng Hạ Nông, huyện Diên Phước, phủ Điện Bàn, đổi tên là thành tỉnh Quảng Nam (còn gọi là thành La Qua), sau một năm thì cho khởi công xây dựng. Dưới triều Minh Mạng, thành tỉnh Quảng Nam được xây dựng có quy mô, là một trong 30 thành tỉnh của cả nước, là bộ phận quan trọng trong hệ thống thành lũy chiến lược, thể hiện trình độ kỹ thuật xây dựng của vương triều Nguyễn.

Theo cấu trúc thành lũy ở nước ta được hình thành dưới thời vua Minh Mạng, thành tỉnh Quảng Nam là sản phẩm có sự kết hợp giữa tư duy kiến trúc thành Vauban của phương Tây với dịch học phương Đông. Việc lựa chọn vị trí xây dựng thành dựa trên các yếu tố về phong thủy, nhưng đồng thời đảm bảo khả năng về mặt chiến lược phòng thủ. Sách Quảng Nam thực lục của Quốc sử quán triều Nguyễn có ghi chép, vua Minh Mạng nhận thấy “thành cũ ở xã Thanh Chiêm, địa thế chật hẹp và thấp, vua nghĩ nên dời đi chỗ khác. Trước hết sai viên giám thành đi xem địa thế, chọn được một chỗ ở xã La Qua”. Trong sách Đại Nam nhất thống chí, vị trí thành tỉnh Quảng Nam được ghi như sau “thành tỉnh Quảng Nam ở xã La Qua, huyện Diên Phước, chu vi 489 trượng, cao một trượng một thước, có 4 cửa, hào rộng bốn trượng năm thước, sâu hơn 7 thước”. Thành Quảng Nam được xây dựng trên một dải “đồng bằng rộng rãi, đường sá trung độ, lại gần sông, chuyên chở tiện lợi”. Thành được bao bọc bởi hệ thống sông đào Vĩnh Điện, chảy vòng quanh từ hai phía Tây - Bắc và lấy dòng sông Thu Bồn ở mặt Nam làm minh đường. Dưới thời nhà Nguyễn, thành Quảng Nam tọa lạc ở một vị trí hết sức đắc địa, vừa thuận lợi trong việc di chuyển đi lại giữa các vùng miền, dễ dàng phòng thủ, phong tỏa tất cả các tuyến giao thông đường thủy lẫn đường bộ, đồng thời án ngữ con đường thiên lý Bắc - Nam.

Vào năm 1833, lúc xây dựng ban đầu, thành tỉnh Quảng Nam được đắp bằng đất, đến năm 1835 thì được xây bằng gạch, chu vi 489 trượng, 6 thước (tức khoảng 1.959m), cao 1 trượng 1 thước (4,4m), có 4 cửa, hào rộng 4 trượng 5 thước (18,2m), sâu hơn 7 thước (3m), được xây dựng theo kiểu Vauban, có bình đồ hình vuông, với 4 cạnh vuông vức, có cùng hình dáng và diện tích gần như tương đương với thành cổ Quảng Trị. So với một số thành tỉnh khác ở địa bàn miền Trung, thành Quảng Nam có quy mô nhỏ hơn thành Quảng Ngãi, nhưng lớn hơn so với thành Hà Tĩnh, Phú Yên và Quảng Bình. Công cuộc xây dựng thành Quảng Nam bắt đầu vào khoảng tháng 03 năm 1833 đến tháng 06 năm 1833 thì cơ bản hoàn thành. Triều đình đã huy động gần 6.000 người, dưới sự chỉ đạo của thự lý Tuần phủ Đỗ Khắc Thư và Thống chế Vũ lâm Tả dực Nguyễn Văn Trọng đốc thúc công việc. Từ các bưu ảnh do người Pháp chụp từ cuối những năm của thế kỷ XIX đến những năm đầu thế kỷ XX cho thấy hệ thống hào ở cổ thành Quảng Nam được xây đắp bằng đá theo kĩ thuật xếp khan, trên các hào có 4 chiếc cầu bắc qua. Hệ thống hào nói trên bên cạnh chức năng phòng thủ thì nó còn có tác dụng tiêu úng thoát lũ cho toàn bộ địa bàn nội thành. Đây chính là sự kết hợp rất tài tình và khéo léo giữa kĩ thuật quân sự với chức năng dẫn thủy của các kiến trúc sư thời Nguyễn. Riêng tường thành về sau dưới thời các vua Nguyễn liên tục được tu bổ, sửa sang được xây bằng gạch. Lần cuối cùng sau khi tu bổ, thành tỉnh Quảng Nam có chiều cao khoảng 4,5m, mặt thành rộng 1,42m, móng dày 2,3m. Vào những năm đầu dưới thời vua Thành Thái một số đoạn bờ kè bị sụt lún, xâm thực nghiêm trọng bởi các loài cây hoang, cỏ dại. Theo mô tả của chính sử, thì thành tỉnh Quảng Nam có 4 cửa: Đông môn, Tây môn, Nam môn và Bắc môn, được mở ra từ 4 vị trí chính diện của 4 mặt thành, tạo thành hai trục lộ đối xứng, phân chia khu vực Nội thành làm 4 phần bằng nhau. Hiện nay, mặt chính cửa Nam đã bị lấp hoàn toàn, một đoạn đường tính từ giao điểm đến cửa Bắc nay chính là đường Trần Cao Vân, thị xã Điện Bàn. Tại 4 góc của thân thành được đắp nhô ra tạo thành những pháo đài (tục gọi là Chân Rùa) rất kiên cố, tăng khả năng quan sát xung quanh, kết hợp với hệ thống pháo nhãn, điếm canh, kho đạn… tạo thành lũy phòng thủ liên hoàn, và chặt chẽ. Cổng thành là một khối gần như hình vuông, xây bằng gạch, đá gồm hai tầng, rộng 3,45m. Cổng thành xây theo hình vòm cuốn, là lối mở lưu thông đi lại trong và ngoài thành. Tầng trên của cổng thành là một vọng lâu xây bằng gạch, mái cong, lợp ngói. Vọng lâu có dạng cổng vòm trổ ra 4 hướng để quan sát tất cả mọi hoạt động. Con đường dẫn từ cầu vào đến các cổng thành đều được lát gạch, hai cánh cửa được làm bằng gỗ.

Hệ thống các công trình trong thành là các nha sở làm việc, kho tàng được triều đình quy định cụ thể. Năm 1832, vua Minh Mạng ban hành quy định về kiểu mẫu và cách thức cung miếu, dinh thự công xưởng và nhà công. Quy định này là văn bản pháp lý quan phương rộng rãi, áp dụng cho tất cả các tỉnh thành. Vì vậy, theo quy định chung, toàn bộ công đường bên trong thành Quảng Nam gồn có Hành cung, dinh Tổng đốc, Bố chánh, Án sát, Tuần phủ, sảnh đường của Lãnh binh, Trại quân, Khám đường, Ngục thất, Kỳ đài…, phân bố theo nguyên tắc “tả văn hữu võ”, đảm bảo sự hài hòa, cân đối. Vào đầu thế kỷ XX, theo ghi nhận của Linh mục Ardant Du Picq, “nha sở làm việc của cơ quan hành chính An Nam, các kho lương thực và doanh trại” được bố trí trên hai khu vực phân chia bởi một con đường chạy ngang nối liền các pháo đài đông và tây. Khu vực phía nam gồm có vọng gác, vọng cung, nhà ở của các vị quan chức cao cấp. Khu vực phía bắc có các vựa lương thực, kho tàng”. Còn theo bản đồ Plan generial de citadelle de Quang Nam được đo vẽ vào năm 1913, cho thấy việc bố trí ở thành tỉnh Quảng Nam gồm có: Hành cung, nơi đón tiếp vua mỗi khi ngự giá là 1 tòa nhà 3 gian 2 chái và bốn mái, chung quanh bề ngang 3 trượng 6 thước 6 tấc, dài 5 trượng 5 thước 1 tấc. Công đường Tổng đốc là tòa nhà với quy mô 3 gian 2 chái, dài: 4 trượng 5 thước, 9 tấc, rộng: 3 trượng 1 thước 3 tấc, cao: 1 trượng 3 thước 6 tấc; nhà bếp thì 2 gian 2 chái; mở ba cửa, theo dạng cửa vòm, cửa giữa lớn hơn hai cửa tả hữu; tường xây bằng gạch, cao 5 thước 5 tấc. Sảnh đường giành cho quan Tuần phủ, Bố chánh và Án sát cũng 3 gian 2 chái, mỗi tòa dài 3 trượng 8 thước 2 tấc, rộng 2 trượng 5 thước 3 tấc, cao 1 trượng 1 thước. Nhà thông bên có hai tòa, mỗi tòa 3 gian dài 1 trượng, rộng 5 thước; nhà sau 1 tòa 3 gian 2 chái; nhà bếp thì 1 gian 2 chái. Bao bọc xung quanh là tường được xây bằng gạch. Nhà của Lãnh binh gồm 1 tòa 3 gian 2 chái, rộng 2 trượng 4 thước 4 tấc, dài 3 trượng 8 thước 3 tấc. Khám đường, ngục thất mỗi cái 1 tòa 3 gian 2 chái, rộng 2 trượng 8 thước, 2 tấc, dài 4 trượng 2 thước 6 tấc.

Thành tỉnh Quảng Nam khoảng năm 1929-1930

Xuyên suốt một thời gian dài, thành cổ Quảng Nam là lỵ sở trú đóng của các cơ quan cấp cao tỉnh Quảng Nam. Không chỉ có giá trị về phương diện mỹ thuật, đây là một trong những công trình kiến trúc gắn liền với một giai đoạn lịch sử, ẩn chứa những giá trị văn hóa vô cùng to lớn. Sau bao dâu bể, tàn phá bởi thời gian và chiến tranh, hệ thống tường thành, cổng và các thiết chế, dinh thự trong thành cổ Quảng Nam bị san phẳng hoàn toàn, chỉ còn dấu tích nền móng và hào bao bọc nhưng cũng bị lấn chiếm phía bên ngoài hào do sự phát triển của khu dân cư chung quanh. Ngày 30/12/2008, UBND tỉnh Quảng Nam đã ban hành Quyết định số 4504/QĐ-UB xếp hạng di tích thành tỉnh Quảng Nam là di tích cấp tỉnh.

Để phát huy giá trị di tích, chính quyền thị xã Điện Bàn đã tổ chức giải tỏa, xây dựng  hoàn thiện đường bao bọc phía vành ngoài của hệ thống hào và đang tiếp tục triển khai dự án xây dựng đường vành trong của hào sen. Cùng với đầu tư đường bao bọc hai bên hào sen là nạo vét hệ thống hào để trả lại đúng chức năng vốn có, còn góp phần cải tạo môi trường, chỉnh trang cảnh quan. Để có cơ sở khoa học để tiến tới việc phục dựng một số vị trí quan trọng của thành tỉnh Quảng Nam trong tương lai, thị xã cần tổ chức điều tra khảo cổ học, đào thám sát nhằm xuất lộ hệ thống bờ kè, dấu vết nền móng, hiện vật; qua đó để xác định chính xác quy mô, kỹ thuật xây dựng, vật liệu xây dựng, nhận diện một cách đầy đủ về quá trình xây dựng và tồn tại của các công trình,  đánh giá tổng quát giá trị kiến trúc, giá trị lịch sử của di tích để hậu thế sau này biết về giá trị và sự hiện diện của thành tỉnh Quảng Nam trên đất Điện Bàn.